خشت اول چون نهد معمار کج.....

آذر ماه که برسد شش سال از اجرا شدن قانون هدفمندی یارانه‌ها می‌گذرد. قانونی که هدفش اصلاح الگوی مصرف و توزیع عادلانه یارانه بود اما در عمل از مسیر اصلی منحرف شد و بیشتر به ابزاری تبلیغاتی تبدیل شد. بنا بود فقط اقشار نیازمند یارانه بگیرند، اما ۷۵ میلیون نفر یارانه گرفتند. بنا بود فقر کاهش یابد اما تشدید شد. حالا دولت یازدهم کار سختی در پیش دارد و بنا به مصوبه مجلس باید ۲۴ میلیون را از گردونه دریافت یارانه حذف کند.

 "هدفمندی یارانه ها" در کنار "مسکن مهر" و "سهام عدالت" از طرح های اقتصادی است که در دوره دولت های نهم و دهم اجرا شد. اگر چه هر یک از این طرح ها در صورت اجرای درست و مناسب می توانست موثر واقع شود اما نحوه اجرا به گونه ای بوده که اکنون دولت را با مشکلات بسیاری روبه رو کرده است. روش اجرای این طرح ها مصداق بارز "سنگ اول گر نهد معمار کج تا ثریا می‌رود دیوار کج" بود.

زمانی که بنا شد قانون هدفمندی یارانه ها اجرا شود، دولت نهم اقدام به اجرای طرحی با عنوان طرح جمع آوری اطلاعات اقتصادی خانوارها کرد و سعی کرد با خوشه بندی خانوارها اقشار مرفه جامعه را از دریافت یارانه حذف کند، اما در نهایت اجرای این طرح منجر به جمع آوری اطلاعات خانوارها نشد و در سال 89 همه افرادی که اقدام به ثبت نام و ارائه شماره حساب کرده بودند ماهانه یارانه 45 هزار و 500 تومانی را دریافت کردند.

در آن زمان حدود 75 میلیون نفر یارانه دریافت کردند و در حالی که بنا بود در مراحل بعدی تعدادی از این افراد حذف شوند در نهایت در دولت دهم این اتفاق نیفتاد. دولت یازدهم نیز تا کنون توانسته سه میلیون و 300 هزار نفر را حذف کند و البته هنوز هم حدود 75میلیون نفر یارانه دریافت می کنند.

اکنون بنا به مصوبه مجلس شورای اسلامی در قالب بودجه سال 95، 24 میلیون نفر که سه دهک را در برمی گیرد باید از دریافت یارانه حذف شوند و آنطور که نمایندگان مجلس نهم مصوب کردند دولت از زمان ابلاغ قانون بودجه سه ماه برای اجرای این مصوبه فرصت دارد اما آیا اجرای چنین مصوبه ای در این مدت ممکن است؟

از سوی دیگر برخی از مسوولان دولت بر این باورند که اگر دولت بخواهد طبق برآورد وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و همچنین آمارهایی که سازمان هدفمندی یارانه‌ها اعلام کرده یارانه‌بگیران قابل حذف را تخمین بزند به بیش از هفت میلیون و 50 هزار نفر نخواهند رسید.

*مبنای حذف یارانه نقدی چیست؟

در این راستا در گام اول اعلام شد که در تیرماه 700 هزار نفر از دریافت یارانه حذف خواهند شد، اما ساز و کار چیست؟ آیا دولت اطلاعات کافی برای حذف یارانه افراد دراختیار دارد؟ چه تضمینی وجود دارد که یارانه اقشار نیازمند قطع نشود؟

پیگیری خبرنگار اقتصاد آنلاین، نشان از آن دارد که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به دنبال آن است که با استفاده از اطلاعات موجود درباره خودرو، محل سکونت، میزان تسهیلاتی که افرد از بانک ها دریافت کرده اند، احکام حقوق دولتی و غیردولتی، شغل ثبت شده افراد و اطلاعاتی از این دست درباره حذف یارانه تصمیم گیری کند. روند حذف به گونه ای است که هر یک از این عوامل دارای ضریبی هستند و هیچ یک به تنهایی تاثیرگذار نخواهند بود. در واقع برنامه حذف یارانه ظرفیتی را به حکمرانی اضافه کرده به اسم شناسایی که تا کنون وجود نداشته و در ابعاد خرد صورت نگرفته است.

آنطور که مسوولان وزارت رفاه اعلام می کنند این اطلاعات موجود است و بیش از 60 درصد تصویر خانوار را نشان می دهد اما هر چه این اطلاعات کامل تر شود درصد خطا کمتر خواهد بود. در این راستا از دی ماه سال گذشته سیستمی ایجاد شده که پرونده ها را بررسی می کند و خطا را کاهش می دهد به گونه ای که در روند حذف میزان خطا به 5 درصد کاهش یافته است و در صورتی که فردی نسبت به حذف یارانه اش اعتراض داشته باشد، این اعتراض مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت.

در صورتی که اعتراضی هم نسبت به روند حذف یارانه وجود داشته باشد مجموع هزینه های بررسی مجدد با توجه به بانک اطلاعاتی ایجاد شده و درصد خطای پایین و قابل قبول شناسایی بسیار اندک و یک دویستم یارانه ای است که بر می گردد.

* به کدام اعتراضات رسیدگی می شود؟

دو دلیل عمده که می تواند مبنای بازگشت یارانه شود این است که فرد ثابت کند دارایی که به نامش ثبت شده متعلق به خودش نیست و فقط به دلیلی به نام او ثبت شده است و در نتیجه دارایی واقعی فرد چندان مورد توجه نیست. دلیل دیگر این است که به خانواده شوکی وارد شده باشد و یا بدون برنامه ریزی اتفاقی برای خانوار افتاده باشد به عنوان مثال می توان به ورشکستگی و ابتلا به بیماری های خاص اشاره کرد.

*لزوم انتقال مشروط یارانه به نیازمندان

بر اساس این گزارش در حالی که بنا بود با اجری قانون هدفمندسازی یارانه ها شاهد کاهش فقر و افزایش رفاه طبقات پایین تر باشیم، متاسفانه چنین اتفاقی رخ نداد و دهک پایین فقیرتر شد.

در این شرایط با در نظر گرفتن محدودیت دولت در تامین منابع یارانه نقدی، امکان افزایش یارانه وجود ندارد به علاوه همانطور که اشاره شد از ابتدا بنا نبود که همه خانوارها یارانه دریافت کنند برای آنکه  پرداخت یارانه همچنان ممکن باشد و سطح رفاه اقشار دهک های پایین ارتقا یابد، به نظر می رسد انتقال یارانه اقشار ثروتمند به گروه های نیازمند اقدام مناسبی باشد که پیش تر از سوی معاون اجتماعی وزیر رفاه نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

طبق اعلام مسوولان وزارت رفاه افرادی که مشمول حذف یارانه می شوند می توانند اعلام کنند که تمایل دارند یارانه شان را به افراد محروم و نیازمندی که می شناسند منتقل کنند.

بنا به این گزارش بررسی آمار نشان می دهد که یارانه برای دهک 10 در سال 91 کمتر از 5 درصد از هزینه ها را پوشش می داده اما در دهک اول این میزان 45 درصد بود بنابراین افزایش یارانه دهک اول تاثیر بیشتری بر افزایش سطح رفاه فقیرترین دهک خواهد داشت نسبت به کاهش رفاه دهک 10 به دلیل حذف یارانه .

از سوی دیگر آمار نشان از آن دارد که 15 درصد از فرزندان خانوارهایی که در دهک یک قرار دارند در مقطع دبستان به مدرسه نمی روند. در مقطع دبیرستان این آمار به 40 درصد می رسد و در نتیجه شاهد بروز پدیده کودکان کار بی سواد هستیم که مسلما آینده شغلی روشنی نخواهند داشت و به معضلی برای جامعه تبدیل خواهند شد.

بنابراین علاوه بر کاهش بار مالی دولت، یکی از اهداف اصلی حذف یارانه ها باید افزایش سطح رفاه خانوارهای دهک های اول تا سوم باشد که وضعیت نامناسبی دارند، در واقع با چنین روشی دولت موفق خواهد شد سطح رفاه را بدون افزایش تورم، بهبود بخشد.

البته موضوع این است که در مورد دهک های پایین که وضعیت مناسبی ندارند ممکن است افزایش میزان یارانه به دلیل شرایط نا مناسب سرپرست خانوار (به عنوان مثال اعتیاد) منجر به بهبود سطح رفاه نشود. در این باره وزارت رفاه راهکارهایی را اتخاذ کرده و پرداخت کل مبلغ یارانه خانوار را مشروط خواهد کرد. به این صورت که به شرط تغییر رفتار طبقه فقیر یارانه به آنها منتقل شود، به عنوان مثال به شرط اینکه فرزند خانواده به مدرسه برود یارانه به خانوار پرداخت خواهد شد.

بررسی تجربه کشورهایی مانند مکزیک برزیل و اندونزی در زمینه پرداخت یارانه مشروط نشان از آن دارد که این اقدام اثرات مثبتی در پی داشته و موجب شده که تغییری در نوع رفتار طبقه فقیر ایجاد شود و به عنوان مثال تحصیل در فرزندان این خانوارها افزایش یابد و مسئله سلامت نیز در این گروهها مورد توجه قرار بگیرد.

باید توجه کرد که زنان بارداری که در خانوارهای فقیر دهک های پایین زندگی می کنند نیاز به واکسیناسیون و همچنین انجام آزمایشاتی مانند غربالگری دارند، بسیاری از کودکان در این خانوارها واکسن هایشان را را دریافت نمی کنند، بنابراین با اجرای برنامه پرداخت مشروط یارانه می توان برای بهبود وضعیت سلامت خانوارها نیز برنامه ریزی کرد.

* انتقال 50 درصد یارانه حذفی به دهک اول

بر اساس این گزارش در بین سه دهک اول که یارانه شان احتمالا افزایش خواهد یافت وضعیت دهک اول بسیار بد است و شاید بتوان گفت 50 درصد مبلغی که از محل حذف یارانه ها آزاد می شود باید به این گروه اختصاص یابد تا به خط فقر برسند بنابراین یارانه خانوارهای این دهک ها به یک میزان افزایش نخواهد یافت.

*امکان حذف 1.5 میلیون نفر در ماه

دولت معتقد است که حذف یارانه 24 میلیون نفر در سه ماه ممکن نیست اما روند حذف یارانه در سال گذشته نشان می دهد که امکان حذف تا 1.5 میلیون نفر در ماه وجود دارد البته به نظر می رسد که اولویت با جابجایی یارانه باشد چرا که اولا منابع دولت محدود است و نمی تواند یارانه اقشار پایین را با شرایط فعلی اضافه کند و اگر هدف از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها کاهش فقر بوده روند اجرا موفقیت  آمیز نبوده و اتفاقا فقر افزایش یافته است. اکنون حدود یک سوم جمعیت کشور فقیر هستند، بنابراین اصلاح نظام توزیع یارانه امری اجتناب ناپذیر است و باید منجر به افزایش کارایی و تخصیص بهینه شود.

البته اجرای این برنامه به همراهی ذینفعان احتیاج دارد،  کار باید به گونه ای انجام شود که در نهایت رفاه خانوارهای دهک های اول تا سوم افزایش یابد به ویژه خانوارهایی که در روستاها و یا حاشیه های شهرها ساکن هستند و وضعیت نامناسبی دارند. در واقع حذف یارانه اقشار مرفه فرصتی را برای دولت ایجاد کرده تا بدون افزایش هزینه نسبت به افزایش رفاه دهک های پایین اقدام کند که در بدترین حالت بر اساس محاسبات 16 درصد عمق رفاه خانوارهای فقیر را کم می کند.